آرواره‌دهانان

آرواره‌دهانان; محدودهٔ زمانی: اردویسین - امروز
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	طنابداران
زیرشاخه:	مهره‌داران
فروشاخه:	آرواره‌داران
زیرگروه‌ها
	پلمه‌پوستان (منقرض); غضروف‌ماهیان; خارپایگان (منقرض); پرتوبالگان; گوشتی‌بالگان

به مهره‌داران دارای دهان آرواره‌ای، آرواره‌دهانان یا دهان‌آروارگان (Gnathostomata) گفته می‌شود. این دسته از مهره‌داران دربرگیرندۀ ۶۰ هزار گونه است و ۹۹ درصد از تمامی مهره‌داران زنده را شامل می‌شود.

افزون بر آرواره‌های مقابل هم، آرواره‌دهانان هم‌چنین دارای دندان، ضمائم جفتی، و مجرایی افقی و نیمه‌مدور در گوش درونی هستند.

باور دانشمندان بر این است که آرواره جانداران از تغییر شکل و تغییر کاربرد قوس‌های کمکی آبشش قدامی (جلویی) جانوران باستانی پدید آمده است. این قوس‌ها تغییر شکل داده‌اند تا بدین‌وسیله با باز و بسته کردن بهتر دهان، آب را بهتر بر روی آبشش‌ها به جریان درآورند. این به نوبه خود باعث شد تا دهان بزرگ‌تر شود و خوردن دیگر جانوران نیز از طریق آن ممکن شد.

در پلمه‌پوستان ^Placoderms تحول آرواره مسیری جدا از دیگر آرواره‌دهانان طی کرد و پلمه‌پوستان به جای دندان از صفحات استخوانی تیز استفاده می‌کنند.

سنگواره‌هایی که تازه یافت‌شده نشان می‌دهد که پستانک‌دندانان ^Thelodonti نزدیک‌ترین خویشاوندان آرواره‌دهانان هستند.

مهره‌داران

Gnathostomata

†تخته‌پوستان

آرواره‌دهانان

خارپایگان، شامل غضروف‌ماهیان (cartilaginous fishes)

	خزنده‌چهرگان

هم‌کمانان

	پستانداران

دسته‌بندی

زیرگروه‌های مهره‌داران آرواره‌دار
زیرگروه		نام رایج	نمونه	توضیحات
^†پلمه‌پوستان Placodermi (منقرض)		ماهی زره‌دار	دانه‌استخوان Coccosteus	^†پلمه‌پوستان که نام آن‌ها به معنی «دارنده پوست لوح‌مانند» است رده‌ای منقرض‌شده از ماهیان زره‌دار پیش از تاریخ است که از اواخر دوره سیلورین تا پایان دوره دوونین زندگی می‌کردند. سر و سینه‌گاه آن‌ها با صفحات زره‌مانند لولاداری پوشیده شده‌بود و بقیه بدنشان، بسته به گونه، فلس داشت یا پوششی نداشت. پلمه‌پوستان از نخستین ماهیان آروارهدار بودند. آرواره آن‌ها به احتمال زیاد از تحول قوس‌های اول آبششی آن‌ها به‌وجود آمد. یک سنگواره ۳۸۰ میلیون ساله قدیمی‌ترین نمونه یافته شده از زایش یک پلمه‌پوست زنده است.^[۱] کاهش شدید تعداد پلمه‌پوستان در انقراض‌های دوونین پسین رخ داد و در پایان دوونین نسل آن‌ها کاملاً منقرض شد.
غضروف‌ماهیان Chondrichthyes		ماهیان غضروفی	کوسه بزرگ سفید	غضروف‌ماهیان ماهیان آرواره‌دهانی هستند که یک جفت باله و یک جفت سوراخ بینی دارند، پوستشان را فلس پوشانده و حفره‌های قلبشان ردیفی است. اسکلت این ماهیان نه از استخوان بلکه از غضروف است. این رده به دو زیررده تقسیم می‌شود که عبارتند از نرم‌آبشش‌داران ^{Elasmobranchii} (کوسه، سپرماهی، و پرتوماهی بزرگ) و کامل‌سران ^Holocephali (موش‌ماهیها).
تکمیل‌دهانان Teleostomi	خارپایگان Acanthodii (منقرض)	کوسه‌های خاردار	خارپایه بـِرونی	^†خارپایگان یا کوسه‌های خاردار رده‌ای منقرض‌شده از ماهی‌ها هستند که مشترکاتی هم با ماهیان غضروفی و هم با ماهی‌های استخوان‌دار دارند. شکل ظاهری آن‌ها به کوسه‌ها شباهت داشت اما روپوست آن‌ها با صفحه‌های ریز لوزی شکلی پوشیده شده‌بود که به فلس‌های کمان‌باله شباهت داشت.
	ماهی‌های استخوان‌دار Osteichthyes	ماهی‌های استخوان‌دار	سوف سرخ	ماهی‌های استخوان‌دار از نظر آرایه‌شناسی گروهی از ماهی‌ها هستند که به جای غضروف استخوان دارند. اکثریت بالایی از ماه‌های استخوان‌دار هستند که گروهی بسیار متنوع و پرشمار را در برمی‌گیرد و از از ۴۵ راسته، ۴۳۵ خانواده و ۲۸ هزار گونه تشکیل شده‌است.^[۲] ماهی‌های استخوان‌دار به دو دسته پرتوبالگان ^{Actinopterygii} و گوشتی‌بالگان ^{Sarcopterygii} تقسیم می‌شوند. قدیمی‌ترین سنگواره‌های شناخته‌شده از ماهی‌های استخوانی مربوط به حدود ۴۲۰ میلیون سال پیش‌اند. این سنگواره‌ها در عین حال مربوط به گونه‌های انتقالی هستند و الگوی قرارگیری دندان‌ها در آن‌ها بین ردیف دندان‌های کوسه‌ها و الگوی دندان ماهیان استخوانی است.^[۳]
	چهاراندامان Tetrapoda	چهاراندامان	خارتاقی Acanthostega	به مهره‌داران دارای چهار دست‌وپا چهاراندامان گفته می‌شود که شامل پستانداران، پرندگان، دوزیستان و خزندگان منقرض یا امروزی می‌شود. دوزیستان، امروزه هم نیمه‌آبزی هستند و مراحل اولیه زندگی خود را هم‌چون نوزاد ماهی‌مانند قورباغه طی می‌کنند. چند گروه از چهاراندامان ازجمله مارها و آب‌بازسانان برخی از دست و پاها یا همه دست و پاهایشان را از دست داده‌اند. آب‌بازسانان (دلفین‌ها و غیره) که پیش از این به خشکی آمده و چهاراندامه شده‌بودند پس از آن به طور کامل به زندگی در آب بازگشته‌اند. چهاراندامان در حدود ۳۹۵ میلیون سال پیش در دوره دوونین از ماهیان گوشتی‌باله تحول یافتند.^[۴]